“ABN Amro gaat witwascontroles in rekening brengen”, zo kopte het FD op 28 oktober. En ABN Amro zal niet de enige bank zijn die hiertoe over zal gaan.
Banken zitten klem: poortwachtersfunctie kost hen geld
Zij voelen de poortwachtersfunctie als een opgelegde taak die niet in hun verdienmodel past. Banken hebben hiervoor aanzienlijke kosten moeten maken in het aantrekken van mensen en het investeren in verbeterde automatisering voor bijvoorbeeld transactiemonitoring. Binnen de banken houden tegenwoordig hele business units zich dagelijks bezig met de bestrijding van financieel economische criminaliteit door het uitvoeren van due diligence op nieuwe en bestaande klanten, het achterhalen van de herkomst van vermogens en het monitoren van transacties.
Deze investeringen waren deels ook noodzakelijk voor het wegwerken van de forse achterstanden in klantdossiers en voor het opzetten van een robuust beleid. Gezien de witwasschandalen waar banken bij betrokken waren, was er niet voldoende gestructureerd zicht op klantrisico’s en (ongebruikelijke) geldstromen die via hun bankrekeningen liepen, omdat het commerciële belang de boventoon voerde. Overigens, zijn het aantoonbaar kennen van klanten (‘know-your-client’ of KYC) en melden van ongebruikelijke transacties al verplichtingen sinds 2008. Veel kosten zijn dan ook veroorzaakt door de achterstanden die ingehaald moesten worden en mogelijk ook door de betaalde boetes.
Witwascontroles part of on-going business
Daarbij realiseren banken zich ook, dat het verbeterd zicht op klanten, transacties en de bijhorende witwasrisico’s geen eenmalige exercitie is geweest maar ‘part of on-going business’ is geworden. Het is een onderdeel van integraal risicomanagement, zoals het beheersen van andere bedrijfsrisico’s zoals kredietrisico, operationele risico, IT risico en evenzo van integriteitsrisico’s, zoals (onbedoelde) betrokkenheid bij witwassen of terrorismefinanciering. Beheersing van risico’s door onder meer witwascontroles brengt ook kosten met zich mee. In een tijd waarin het verdienmodel van banken, met daarbij de aanhoudende lage rente, steeds verder onder druk staat en het gevoel bij banken bekruipt dat deze poortwachtersfunctie hen is opgelegd, is het te begrijpen dat ABN Amro met deze toegenomen kostenpost in haar maag zit. Aan de andere kant het is de omgekeerde wereld dat banken nu in een hoekje kruipen en verongelijkt de vinger wijzen naar de overheid dat hen een poortwachtersfunctie is opgelegd. Er is immers door banken jarenlang niet voldoende aandacht geweest voor de integriteit van hun klanten en voor verplichtingen die allang bestonden.
Bankieren is ook de niet-doorsnee integere klant durven te herkennen en te bedienen
De ontwikkeling die we ook zien, is dat de risicobereidheid van banken haast nihil is geworden. Zij zijn verkrampt geraakt door de torenhoge schikkingsbedragen en boetes van de afgelopen jaren, de jacht op bestuurders en de enorme reputatieschade. Zij staan onder hoge druk van DNB om hun witwascontroles op orde te krijgen, en daarmee is het kortetermijndenken gaan regeren. Gezien de AML-controlekosten en het reputatierisico dat hoger risico-klanten met zich mee brengen, zien banken de niet doorsnee zakelijke klanten liever gaan dan komen. Natuurlijk moeten banken kunnen optreden als zij malafide praktijken vermoeden. Nochtans lijkt het alsof ongebruikelijk al voldoende is om afscheid te nemen om ieder toekomstig risico te vermijden. Banken lijken af te willen van alles wat maar enigszins afwijkt van de norm: ondernemers hebben al gauw een kruis achter hun naam staan op moment dat er een rekening in het buitenland wordt geopend (leve de internationale handelsgeest…) en goede doelenstichtingen kunnen moeilijk een rekening geopend krijgen omdat nobele stichtingen ook een dekmantel kunnen zijn voor witwassen en/of terrorismefinanciering. Terecht kunnen bepaalde sectoren of rechtsvormen als verhoogd integriteitsrisico worden geclassificeerd. Vervolgens gaat het erom het kaf van het koren te scheiden; is dat niet onderdeel van een integere en beheerste bedrijfsvoering? Het ken uw klant principe gaat juist om verder te kijken en de beweegreden te begrijpen waarom de klant de rekening in het buitenland aanhoudt en waarom de stichting SOS Kinderdorpen anders is dan Stichting SOS en wel een rekening zou kunnen openen. Het lijkt alsof de verlamming is toegeslagen en dat de durf om te bankieren is verdwenen. Witwascontroles zijn geworden tot aantoonbaar kunnen laten zien dat klanten onderzocht zijn maar onvoldoende focus op de vraag “kennen we ook daadwerkelijk de klant en durven we de beweegreden voor het bedrijfsmodel te begrijpen of verzamelen we alleen informatie?”. Banken lijken steeds meer afscheid van klanten te nemen, die mogelijk gedoe kunnen opleveren. Het aanbieden van een bankrekening wordt als een gunst gezien waarbij banken hun klanten in een wurggreep houden om niet zelf het bokje te wezen.
De lage risicobereidheid bij banken heeft er ook toe geleid dat het aantal klanttransacties dat banken als ongebruikelijk bestempelen significant is gestegen. Ongebruikelijk is niet gelijk aan verdacht in Nederland, maar banken lijken het begrip ongebruikelijk opgerekt te hebben om ieder risico om betrokken te raken bij een verdachte transactie te vermijden. Zij zijn er jaren geleden door toezichthouders op gewezen dat er te weinig werd gemeld. Nu lijkt het antwoord: ‘melden wat enigszins afwijkt, anders krijgen we kritiek’. Zij schuiven daarmee vele transacties die op basis van algoritmes als ongebruikelijk bestempeld worden, door naar de Financial Intelligence Unit (FIU). Terwijl een deel van de gemelde transacties mogelijk, gezien het klantprofiel, gebruikelijk kan zijn. Deze risicomijdende wijze van transactiemonitoring is niet efficiënt.
Klant wordt het kind van de rekening
De klant bungelt, moet veel uit de kast halen om de legaliteit van zijn bedrijfsmodel en van zijn afnemers te bewijzen. Een onderzoekplicht voor banken geldt niet automatisch ook voor de klant. Natuurlijk brengt deze beweging dat we allemaal transparanter business gaan doen. Tegelijk lijkt het erop dat klanten buitenproportioneel veel informatie moeten aanleveren en als deze aangeleverde informatie niet voldoende is nemen banken afscheid van hen. Klanten krijgen nu dus de rekening van de KYC werkzaamheden gepresenteerd en lopen vervolgens nog het risico dat de bank de betaalrekening beëindigt.
Zo zit ook de ondernemer die in de ogen van banken in een risicovollere (maar legale) branche werkt, zit klem. Want het is niet louter de klant die betrokken is bij malafide praktijken waar afscheid van wordt genomen. Waar kan de ondernemer heen als de bank de rekening opzegt, terwijl het beschikken over één of meerdere bankrekeningen noodzaak is om te kunnen opereren als onderneming? Waar een consument het recht heeft op een betaalrekening, geldt dat recht niet voor een zakelijke klant. En wat vandaag nog oorbaar is volgens banken, kan morgen door hen als risicovol worden beschouwd. Ondernemers met legale activiteiten worden daarmee door banken de (straf)maat genomen en de toegang tot de markt ontnomen. Voor hoog risicoklanten die de deur wordt gewezen resteert uiteindelijk het opzoeken van de legale grenzen of het uitwijken naar een buitenland. Zo verdwijnen zij uit het zicht en zijn we waarschijnlijk verder achter de meet.
Bovendien is het de vraag welke kosten de klant straks krijgt doorberekend: de klant specifieke KYC werkzaamheden of ook de boetes uit het verleden. Uiteindelijk betaalt iemand de rekening. En welke rekeningen krijgen klanten straks nog meer gepresenteerd? Dat de beleggingskosten sinds MiFID II zijn gestegen door IT investeringen van transactierapportageverplichtingen, dat banken hebben moeten investeren om AVG proof te zijn (iets wat ze al sinds 1972 moeten) of dat banken andere investeringen hebben moete doen om in de markt te blijven.
Het door berekenen van deze bedrijfskosten kan mogelijk ook tot een ongewenst ‘moral hazard’ effect leiden, “the bad clients drive out the good ones”: de klant waar echt verhoogd AML risico is, zal heus wel de kosten betalen, want die heeft moeite om een bankrekening elders te krijgen. Terwijl andere klanten het steeds verder op hen afwentelen van bedrijfskosten niet zullen waarderen en zelf vertrekken. Maar wat als de volgende bank waar ze naar toe gaan ook eenzelfde rekening gaat sturen? Dan is vertrekken voor hen geen optie en zit deze klant klem.
Melden wat ook maar enigszins ongebruikelijk is: systeem loopt vast bij onderbezette FIU
Dan hebben we tenslotte de FIU, ook die blijkt klem te zitten in het huidige systeem van bestrijding van financieel economische criminaliteit. De FIU zag in de afgelopen jaren een sterke stijging van het aantal meldingen van ongebruikelijke transacties tot circa een miljoen op jaarbasis, maar waarvan het grootste deel nog nader onderzocht moest worden.. Waar bij de banken fors is geïnvesteerd in mensen en automatisering om klant- en transacties te monitoren, is de capaciteit van de FIU nog altijd niet voldoende op niveau en loopt het systeem vast. Voor het uitvoeren van haar taken had de FIU in 2020 een budget van 9 miljoen euro en 76 fte beschikbaar en voor 2021 groeide het aantal naar 90 fte. Lang niet de aantallen en budgetten waar de banken zelf over beschikken. Bovendien blijkt uit de jaarrapportage van de FIU dat gemiddeld één op de zeven gemelde ongebruikelijke transacties uiteindelijk ook daadwerkelijk een verdachte transactie is. Als slechts een tiental van de uiteindelijk verdachte transacties leidt tot een strafzaak dan is het duidelijk dat het huidige systeem van bestrijding van financieel economische criminaliteit aldus in een patstelling zit wat de effectiviteit van de witwascontrole niet ten goede komt.
Er zijn inmiddels stappen in de goede richting gezet om de kwaliteit van de monitoring te verbeteren. De vijf Nederlandse banken ABN Amro, ING, Rabobank, Triodos en Volksbank hebben hun krachten gebundeld in Transactie Monitoring Nederland (TMNL). Ook zien we samenwerkingsvormen met publieke partijen als de FIU, het Financieel Expertise Centrum en het Anti Money Laundering Centre (AMLC). Dat zal leiden tot kwalitatief betere meldingen van ongebruikelijke transacties door meer samenhang in de monitoring van de betalingstransacties van hun klanten. Evenzo blijft de huidige capaciteit van de FIU nog een zorg.
Rekening voor de witwascontroles: een signaal dat alle partijen klem zitten
Zijn de witwascontroles niet gewoon kosten van doing business of vragen we te veel van banken? Dat ABN Amro de kosten van witwascontroles in rekening gaat brengen, is een signaal dat er een patstelling is ontstaan het huidig systeem aandacht nodig heeft.. Het zal wachten zijn tot ook ING, Rabobank en de andere grootbanken, ABN Amro zullen volgen in het doorberekenen van de kosten voor witwascontroles.
Zou de witwascontrole, evenals het zorgen voor veiligheid van het financieel systeem misschien volledig een overheidstaak moeten worden omdat het een groter maatschappelijk belang dient en het de huidige taak van de banken overstijgt? De bestrijding van financieel economische criminaliteit is wellicht een taak, waarvan niemand de kosten wenst te dragen. Vooralsnog zitten alle betrokkenen in de bestrijding van financieel economische criminaliteit zitten klem.
