Neutralisatietechniek 1: Ontkennen van de verantwoordelijkheid
“Ja, maar dat andere kindje deed dat ook.” Hoe vaak wijzen wij onze kinderen er bij dit argument niet op dat het niet uitmaakt of een ander het ook deed? We leren onze kinderen dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun (foute) gedrag. Iedereen maakt fouten, maar wat doen wij als we zelf in een dergelijke situatie terechtkomen? Spreken wij onszelf ook zo toe of pakt dat in de praktijk toch wel eens anders uit?
Zowel u als ik weten de antwoorden op bovenstaande vragen. We weten dat uitlaatgassen slecht zijn voor het milieu en toch pakken we de auto naar het werk. We weten dat het slecht gaat met de tonijn en toch blijven we het eten. Waarom blijven we, ondanks de alarmerende signalen, toch op dezelfde manier handelen? Doen we dat, omdat iedereen het doet? Hoe kan het dat wij onze kinderen wel op hun verantwoordelijkheid wijzen, maar we het soms lastig vinden onszelf hier aan te houden?
Het biljartbal-effect
Het is niet zo dat we bij het ontkennen van onze verantwoordelijkheid, niet weten wat we doen of dat we onszelf enkel voorhouden dat het per ongeluk ging. “Even a dog distinguishes between being stumbled over and being kicked”. Volgens Sykes en Matza, die deze uitspraak in hun artikel aanhalen, zijn wij in staat om ‘neutralisatietechnieken’ toe te passen. Dit zijn technieken die wij gebruiken om ons gedrag (bewust of onbewust) te rechtvaardigen. Het toepassen van een neutralisatietechniek kan iemand vooraf vrij maken (‘a moral holiday’) om bepaald (niet integer) gedrag te vertonen. Achteraf kunnen neutralisatietechnieken bescherming bieden tegen zelfverwijt en beschuldigingen van anderen.
Het ontkennen van verantwoordelijkheid is de eerste neutralisatietechniek van de vijf technieken, die de grondleggers van deze theorie, Sykes en Matza, naar voren brengen. De wijze waarop deze techniek kan worden toegepast, zien we in de hierboven aangehaalde voorbeelden van zowel de kinderen als de volwassenen en kan zelfs binnen organisaties worden toegepast. Sykes en Matza spreken ook wel over het ‘biljartbal concept’. Hierbij vindt de betreffende persoon dat hij of zij ‘hulpeloos’ in bepaalde situaties wordt gedreven. De persoon zegt zich te laten leiden door externe factoren en factoren die buiten zijn of haar invloedsfeer liggen. Door jezelf te zien als iemand die dingen overkomt in plaats van iemand die zelf handelt, wordt de weg vrijgemaakt voor het plegen van niet integer gedrag.
Het biljartspel binnen de organisatie
Niet alleen binnen de maatschappij in zijn algemeenheid, maar ook meer specifiek binnen organisaties zien we het toepassen van de neutralisatietechniek ‘ontkennen van de verantwoordelijkheid’ terug. Dit gebeurt vaak niet bewust. Denkt u bijvoorbeeld aan de acceptatie van een grootzakelijke klant door een scheepswerf, waarbij de klant vraagt om een deel contant af te rekenen. De leiding van het bedrijf heeft een vreemd onderbuikgevoel en beseft dat ze er goed aan doet om zekerheidshalve niet met de klant in zee te gaan. “Echter als wij de klant niet helpen, gaat de klant met zijn geld naar een concurrent, die de klant misschien wel van dienst wil zijn. Onze core business is klanten bedienen en geld verdienen. Hoe graag we ook willen helpen, we zijn geen verlengstuk van justitie. Iedereen in de markt zou deze klant desondanks accepteren.”
Voorgaande is geen ondenkbare gedachtegang. Ditzelfde kan gebeuren bij een financiële instelling. Het opzetten van een goed CDD/KYC beleid is van groot belang, maar wat als de klant naar de concurrent overstapt? “De organisatie moet ook kunnen blijven draaien en als een ander het doet, moeten we dan ook maar niet gewoon met de klant in zee gaan?” In dergelijke gevallen kunnen organisaties, bewust of onbewust, hun verantwoordelijkheid ontkennen die zij niet alleen ten opzichte van zichzelf hebben (integriteit), maar die zij ook hebben richting de markt. Hiermee kan het vertrouwen in zowel hun eigen organisatie als in hun branche worden ondermijnd. Het ontkennen van de verantwoordelijkheid kan derhalve grote schade tot gevolg hebben. Het ‘ontkennen van schade’ is eveneens een neutralisatietechniek. Deze wordt in de volgende blog van de reeks besproken.
Lees ook de voorgaande blog.
Marieke Putters
Junior Compliance Officer