Eric Schuiling
Het Spaanse voetbalelftal had zojuist het wereldkampioenschap voetbal gewonnen. Ondanks alle hobbels in de voorbereiding, zoals bijvoorbeeld het schaarse draagvlak van de bondscoach, was het ze toch gelukt. “Ze waren gewoon net iets beter”, gaf de coach van het Engelse elftal eerlijk toe. Wat een verademing eigenlijk. Gewoon geen gezeur, de winnaars feliciteren en klaar. Maar dan gebeurt het. De voorzitter van de Spaanse voetbalbond geeft de aanvoerder van het Spaanse team een klein kusje. Goed, een kus. Okay, een smakkerd. Op de mond. De geboorte van een rel, die het winnen van het kampioenschap volledig in de schaduw zet.
Escalatie
Het is interessant om te zien en lezen hoe dit verhaal zich ontwikkelt. Allerlei statements wisselen elkaar af. Spelers van het Spaanse team vinden dat de voorzitter weg moet, de voorzitter doet het af als een uiting van euforie met wederzijds goedvinden, videobeelden van het moment worden diepgaand geanalyseerd, de premier bemoeit zich ermee en kennelijk is de moeder van de voorzitter in hongerstaking gegaan vanwege het onrecht dat haar zoon wordt aangedaan. Ook de FIFA heeft zich er inmiddels mee bemoeid en de voorzitter tijdelijk geschorst. Escalatie alom.
Wat een kus al teweeg kan brengen. Je zou zeggen: er is al zo weinig positiefs in de wereld, waarom doen we zo moeilijk over een kus? Misschien zou er wel meer gekust moeten worden. Maar daar gaat het niet om. Het gaat om het overschrijden van een grens. De integriteit van de voorzitter wordt ernstig in twijfel getrokken en dat weet hij zelf ook. Hij blijft zich met hand en tand verzetten tegen het onrecht dat hem wordt aangedaan.
Perspectieven op integriteit en integritisme
Op zoek naar een woord voor wat de voorzitter voelt, las ik recent de oratie van prof. dr. Leo W.J.C. Huberts, nu emeritus hoogleraar bestuurskunde. De oratie uit 2005 heeft al titel “Integriteit en integritisme in bestuur en samenleving. Wie de schoen past…”. Het is een zeer lezenswaardig en (ondanks de leeftijd) nog altijd actueel stuk. Zo behandelt het een aantal verschillende perspectieven op integriteit. Er is namelijk niet één feitelijke waarheid als het om de betekenis van integriteit gaat, ondanks dat integriteit het wezen van ieder individu, iedere organisatie en iedere samenleving raakt, zoals Huberts zelf schrijft.
De zes perspectieven of visies, zoals deze in de oratie worden beschreven, zijn:
Aanvullend hierop gaat Huberts in op het verschijnsel van integritisme. Dit verschijnsel wordt door Huberts als volgt beschreven: “Integritisme houdt in dat integriteitsoordelen worden geveld, terwijl daar geen grond voor is. Daarbij kan het gaan om het overdrijven van het belang van de in het geding zijnde normen en waarden of om het veralgemeniseren van het oordeel over een aspect tot een oordeel over de gehele persoon of organisatie.”
Interessant, maar wat leren we hier nu van? Wat heeft de compliance professional van vandaag nu aan deze verschillende definities en visies? Ik zal de kern van mijn antwoord op deze vraag schetsen.
Fight, flight or freeze
Voorstelbaar is dat als iemand bewust wordt gemaakt van zijn of haar storende gedrag, er een schok en wellicht ook gevoel van schaamte opkomt. Immers, je wordt aangesproken en gewezen op je gedrag dat anders overkomt als dat jij zelf het had bedoelt (of misschien wel onbewust hebt laten zien).
Na deze eerste schok en wellicht ook schaamte, is de vraag hoe de ontvanger van de feedback verder reageert. Er zijn verschillende reacties mogelijk. Grofweg zijn de reacties klassiek in te delen in fight (vechten), flight (vluchten) en freeze (bevriezen). Bij de Spaanse voorzitter is duidelijk de eerste variant zichtbaar.
Maar levert dit het hoogste rendement op aan het einde van de rit? Ik kan me indenken dat juist door het bevechten van de situatie alle betrokken partijen zich nog dieper ingraven en juist een verharding plaatsvindt waar je dat niet kunt gebruiken. Want wie heeft er dan gelijk? En hoe groot is het risico op verdere escalatie?
Hoeveel mensen heb ik ook al niet horen zeggen dat hij ‘gewoon direct zijn excuses had moeten aanbieden’? Maar is dat het dan? ‘Gewoon je excuses aanbieden’ (of radicaler: opstappen) laat bij mij een indruk achter van een niet-duurzame oplossing. Immers, zou de snelle aanbieder van excuses nou echt tot veranderende inzichten zijn gekomen? Ik betwijfel het. Het heeft iets weg van verongelijkt de schuld op je nemen omdat je weet dat je het uiteindelijk toch gaat verliezen. De flight-variant.
De derde weg, bevriezen, zou inhouden dat je gewoon niets doet als beklaagde. Je verklaart jezelf niet ontvankelijk voor de feedback die tot je komt. Maar ik vermoed dat de klagers dan alleen nog maar harder gaan schreeuwen, geholpen door de mensen die er ook allemaal wat van vinden. Tot je niet langer meer kunt ontkennen dat er een probleem is en alsnog voor een alternatieve oplossing moet kiezen.
Kort gezegd leveren de klassieke drie varianten flight, fight of freeze vaak geen tevredenstellend en duurzame oplossing op.
Het integriteitsmoeras vermijden
Een situatie als deze, waar je geen uitweg uit kunt vinden, wordt ook wel vergeleken met een moeras. Je zit vast en hoe meer je beweegt, hoe dieper je eigenlijk wegzakt. Totdat je uiteindelijk kopje onder gaat. Het integriteitsmoeras: een sprekende term voor de situatie waarin zoveel beklaagden en klagers zich in herkennen. Een term die ook al werd beschreven in het interview met hoogleraar Michiel de Vries in De Volkskrant van 4 augustus, dat inging op onderzoeken van grensoverschrijdend gedrag.
Een uitweg vinden is dan misschien lastig, maar zou het wellicht mogelijk zijn te voorkómen dat je in het moeras terecht komt?
Na toch behoorlijk aandringen door verschillende betrokkenen bood de voorzitter dan toch publiek zijn excuses aan. De manier waarop was het meest in het oog springende hierbij: hij meende het niet, dat voelde iedere toeschouwer. Niemand hecht enige waarde aan zijn excuses. Ook na dit schijnoptreden blijft hij immers vechten tegen het onrecht dat hem wordt aangedaan.
Hoe zou je dit kunnen voorkomen? Het meest voordehand liggende antwoord is: zorg dat je excuses oprecht zijn. Probeer ik hier te schrijven dat je dan maar moet doen alsof? In geen enkel geval. Om het moeras te vermijden zou je wat mij betreft eerder in de onderzoeksstand moeten schieten. Vraag jezelf bijvoorbeeld eens af wat nu maakt dat de ander mij aanspreekt op mijn gedrag. Hoe mooi zou het zijn als beide partijen constructief met elkaar proberen te doorgronden wat er nu precies is gebeurd, wat mogelijke oorzaken zijn en welke consequenties het heeft gehad? Hierbij zouden ze niet alleen naar de feitelijke omstandigheden moeten kijken, maar ook bij elkaar verkennen wat hun persoonlijke beelden en gevoelens zijn.
Ten slotte
Hoe zou de vlag erbij hangen als de voorzitter niet was blijven steken in zijn eigen overtuigingen, maar het oprechte gesprek was aangegaan? Even alle persverklaringen on hold had gezet en ècht had proberen te doorgronden wat zijn gedrag teweeg had gebracht? En vervolgens iets had gedaan met hetgeen hij uit dit onderzoek kon opmaken?
Ik gok dat de situatie in ieder geval anders zou zijn dan dat nu het geval is. De kans is wat mij betreft zelfs aanwezig dat dit misschien juist wel een plusje op de integriteits-bankrekening had opgeleverd. Want het gaat er niet om dat organisaties en mensen geen fouten mogen maken. Het gaat erom hoe je omgaat met fouten die worden gemaakt en met name met die fouten die jij zelf maakt. Blijven onderzoeken van je eigen gedrag, zeker als dit gedrag schade toebrengt aan anderen, is daarin cruciaal. Niet makkelijk misschien, maar het moeras vermijden is aantrekkelijker dan er tegen heug en meug proberen uit te kruipen of uiteindelijk in te verdrinken.
