Het Omnibus-pakket

Eind februari publiceerde de Europese Commissie het ‘Omnibus-pakket’. Dit pakket bevatte, onder het mom van ‘versimpeling’, een serie voorstellen die een grote impact hebben op de werking van bijvoorbeeld de Europese duurzaamheidswetgeving als CSRD en CSDDD. De publicatie van dit pakket bracht mij op het idee van het schrijven van een blog over de spanning tussen eenvoud en complexiteit als het om wetten en regels gaat. 

Laveren tussen Scylla en Charybdis
Zoals ik wel eens eerder heb beschreven, ben ik een groot fan van de zeer toegankelijke en bij vlagen humorvolle boeken van Stephen Fry, die hij schreef over de Griekse mythologie. In één van deze boeken beschrijft hij de mythe van Scylla en Charybdis.  

Volgens deze mythe zijn Scylla en Charybdis twee beruchte monsters die de zeestraat tussen Italië en Sicilië onveilig maakten. Scylla was een angstaanjagend wezen met zes hoofden op lange nekken, twaalf voeten en een gordel van blaffende honden rond haar middel. Ze woonde in een grot hoog op een klif aan één kant van de zeestraat. Charybdis bevond zich aan de andere kant en was een enorme draaikolk die drie keer per dag water opzoog en weer uitspuwde. Dit was vanzelfsprekend zeer gevaarlijk voor passerende schepen. 

Als schepen te dicht bij Scylla kwamen, greep ze met haar zes hoofden bemanningsleden van het dek. Maar als ze te ver van Scylla afvoeren, riskeerden ze in de draaikolk van Charybdis terecht te komen. De uitdrukking “tussen Scylla en Charybdis” wordt gebruikt om een situatie te beschrijven waarin mensen moeten kiezen tussen twee even onaantrekkelijke opties. 

Simplex complexitas
Niet veel mensen zullen het met je oneens zijn als je zegt dat Europese en Nederlandse wetgeving in toenemende mate complexer wordt. Dit wordt vaak gerechtvaardigd met het argument dat een eenvoudige wet, die iedereen gelijk behandelt, geen recht doet aan de verschillende levenssituaties van individuen en bedrijven. Europa en Nederland staan niet alleen. In een wereld waar regelgeving steeds complexer wordt, rijst steeds vaker de vraag: moeten we complexiteit omarmen of juist streven naar meer eenvoud? En wat laten we daarmee liggen? 

Is deze complexiteit met andere woorden echt noodzakelijk, of creëren we onbedoeld een systeem dat alleen toegankelijk en begrijpelijk is voor slechts een zeer klein gedeelte van de bevolking? Complexe wetgeving kan verstrekkende gevolgen hebben. Denk maar eens aan: 

1. Onbedoelde fouten: Veel mensen maken bijvoorbeeld, door complexe regels, onbewust en onbedoeld fouten in hun belastingaangifte, wat mogelijk kan leiden tot problemen met de Belastingdienst. 
2. Toenemende ongelijkheid: Professioneel juridisch advies is vaak alleen betaalbaar voor welgestelden en bedrijven. 
3. Overbelasting van ambtenaren: Ambtenaren en andere direct betrokkenen bij de uitvoering van wet- en regelgeving kunnen de constante stroom van nieuwe regelgeving nauwelijks bijbenen. 
4. Ongewenste neveneffecten: Door te veel en complexe regels kunnen mensen de gevolgen moeilijk overzien wat kan leiden tot ongewenste uitkomsten zoals duidelijk te zien was in de toeslagenaffaire. 

Het scheermes van Ockham: een pleidooi voor eenvoud
Bij het nadenken over complexiteit van wetgeving zijn inzichten uit de filosofie van waarde. Een goed voorbeeld van een relevant inzicht is het beroemde ‘scheermes van Ockham’. Dit filosofische principe stelt, dat de eenvoudigste verklaring vaak de juiste is. Toegepast op compliance en wet- en regelgeving zou dit kunnen betekenen: streef naar de eenvoudigst mogelijke regelgeving die nog effectief is. Als voordelen van eenvoud zouden we kunnen benoemen: 

1. Betere naleving: Eenvoudige regels zijn makkelijker te begrijpen en na te leven. 
2. Efficiëntere handhaving: Minder complexiteit betekent minder ruimte voor interpretatie en discussie. 
3. Grotere rechtvaardigheid: Een begrijpelijk systeem is toegankelijker voor iedereen, niet alleen voor wie een dure adviseur kan inhuren. 

De realiteit: laveren
Natuurlijk is de werkelijkheid weerbarstiger dan de hierboven beschreven twee uitersten ‘eenvoud’ en ‘complexiteit’. Sommige zaken zijn nu eenmaal complex en vereisen gedetailleerde regelgeving. Desondanks is het goed te blijven nadenken over mogelijkheden om te vereenvoudigen zonder effectiviteit te verliezen. Te denken valt aan: 

1. Focus op kernelementen: Identificeer en richt je op de onmisbare componenten in beleid en processen. 
2. Maak gebruik van synergie tussen wetten en regels: Combineer waar mogelijk bepalingen uit verschillende wetten en regels en voorkom zoveel mogelijk dat het idee van ‘stapeling van bepalingen’ ontstaat. 
3. Stroomlijn communicatie: Bevorder duidelijkheid en beknoptheid in alle communicatie. 
4. Automatiseer waar mogelijk: Gebruik technologie om complexe taken te vereenvoudigen. 

Het scheermes van Hanlon: een oproep tot mildheid
Naast Ockham’s scheermes is er nog een filosofisch principe dat ons kan helpen: Hanlon’s scheermes. Dit stelt dat we niet aan kwade opzet moeten toeschrijven wat adequaat verklaard kan worden door domheid of onwetendheid. Hoe kunnen we dit principe toepassen op ons vakgebied en het nadenken over complexiteit van wetten en regels? 

Ongetwijfeld ben je als compliance professional situaties tegen gekomen waarin de regels slechts deels of zelfs helemaal niet werden nageleefd. Het principe van Hanlon’s scheermes nodigt ons uit om eerst eens te onderzoeken of dit wellicht het gevolg is van onwetendheid of onbegrip, in plaats van direct te veronderstellen dat er sprake is van kwade opzet. 

Het principe van Hanlon’s scheermes kan helpen bij: 

1. Het opbouwen van betere relaties met stakeholders. 
2. Het identificeren van kennishiaten die aangepakt moeten worden. 
3. Het creëren van een cultuur waarin mensen zich durven uit te spreken over fouten. 

Balanceren op het scherp van de snede
Zoals we dagelijks ervaren komen we als compliance professional regelmatig voor behoorlijke uitdagingen te staan. Als het gaat om het omgaan met complexiteit van wetten en regels moeten we laveren tussen de Scylla van overmatige complexiteit en de Charybdis van oversimplificatie. Enkele suggesties voor het vinden van een passende balans kunnen zijn: 

1. Evalueer regelmatig: Beoordeel bestaande beleidsregels en processen kritisch. Zijn ze nog steeds noodzakelijk en effectief? 
2. Denk vanuit de eindgebruiker: Stel jezelf de vraag: “Zou iemand zonder juridische achtergrond deze regel kunnen begrijpen en toepassen?” 
3. Omarm technologie: Gebruik innovatieve oplossingen om complexe taken te vereenvoudigen, zoals bijvoorbeeld door het automatiseren van processen of het (binnen de ethische kaders) toepassen van kunstmatige intelligentie (AI). 
4. Investeer in training en opleiding: Zorg er samen met de business voor dat alle betrokkenen de wetten en regels (en het nut daarvan) begrijpen. Let daarbij niet alleen op de letter, maar zeker ook de geest van hetgeen staat beschreven. Dit vanuit het idee dat onwetendheid vaak de oorzaak is van het niet of slechts gedeeltelijk naleven van wetten, regels en beleid. 
5. Wees pragmatisch: Misschien hoeft niet alles perfect te zijn. Soms is ‘goed genoeg’ echt goed genoeg. Scheid ook hoofd- en bijzaken in voldoende mate. 

Ten slotte
Met deze blog heb ik geprobeerd een pleidooi te houden voor het streven naar een realistisch en passend evenwicht tussen noodzakelijke complexiteit en werkbare eenvoud. Door kritisch te blijven kijken naar de vertaling van wetten en regels naar beleid en processen in de context van de eigen organisatie hebben we de unieke mogelijkheid om in belangrijke mate bij te dragen aan een werkbaar systeem dat zowel effectief als toegankelijk is. 

We moeten het uiteindelijke doel niet uit het oog verliezen. Dat is dus niet het in stand houden van een complex systeem. In plaats daarvan moet het de compliance professional gaan om het versterken van integriteit in brede zin. Zoals we in ons Handboek Compliance Professional ook schrijven: Uiteindelijk gaat het om vreedzaam samenleven en vruchtbaar samenwerken!