Klokkenluiders die misstanden aankaarten bij het bedrijf of de overheidsinstantie waar ze werken, moeten in de hele EU beter, en in gelijke mate, beschermd worden. Dat is de kern van een voorstel dat de Europese Commissie vanmiddag heeft gepresenteerd.
“Er zou geen straf moeten staan op het verrichten van een goede daad”, zei vicevoorzitter Frans Timmermans. Het is het eerste EU-brede voorstel voor betere bescherming van klokkenluiders. Nu hebben tien EU-landen, waaronder Nederland, eigen voorzieningen getroffen, maar in de meeste lidstaten zijn die er niet.
Volgens het commissievoorstel krijgen grote bedrijven en overheidsinstellingen de verplichting om klokkenluiders eerst intern de mogelijkheid te geven hun verhaal te doen. Als de misstand uiteindelijk toch op een andere manier openbaar wordt, via de pers bijvoorbeeld, dan komt er een verbod op het bestraffen van de klokkenluider, via ontslag of andere maatregelen. Wordt de klokkenluider tóch het slachtoffer van de wraakzucht van zijn werkgever of van collega’s, dan heeft hij recht op juridische bijstand.
“Veel recente schandalen zouden nooit aan het licht zijn gekomen zonder de moed van ingewijden”, zei Timmermans. Onthullingen als LuxLeaks, Panama Papers, de dieselfraude van autofabrikanten en de fipronilbesmetting van vorig jaar zomer zijn daar voorbeelden van. Het meest recent is de affaire rond Cambridge Analytica, het Britse politieke adviesbureau dat gegevens van Facebook misbruikte om verkiezingen te beïnvloeden. In al die gevallen trok een ingewijde aan de bel en zette zo de eigen reputatie en carrière op het spel.
Omgekeerde bewijslast
Veel klokkenluiders gaan nog jarenlang gebukt onder hun klokgelui. Zo is de Fransman Antoine Deltour, een van degenen die de Luxemburgse belastingdeals uit LuxLeaks openbaar maakten, jarenlang achtervolgd door juridische procedures. Na een eerdere veroordeling in Luxemburg ging hij begin dit jaar alsnog vrijuit.
Volgens een onderzoek uit 2016 krijgt 36 procent van de klokkenluiders te maken met vergeldingsmaatregelen op hun werk. Als de Brusselse voorstellen het halen – het Europees Parlement en lidstaten moeten er nog over onderhandelen – zijn bedrijven met meer dan vijftig werknemers of een jaarlijkse omzet van meer dan 10 miljoen euro straks verplicht om hun personeel de kans te geven eventuele misstanden aan te kaarten via interne procedures. Binnen drie maanden moet er een antwoord komen op de melding. Die verplichtingen gaan ook gelden voor landelijke en regionale overheden en gemeenten met meer dan tienduizend inwoners.
Als die interne procedure op niets uitloopt, of als het bedrijf te klein is, heeft de klokkenluider het recht zich te melden bij de autoriteiten of, in derde instantie, bij de pers. Als een werknemer, ondanks het verbod op vergeldingsmaatregelen, daar toch het slachtoffer van wordt of meent te zijn, dan gaat er een omgekeerde bewijslast gelden. Dat wil zeggen dat de werkgever moet aantonen dat het ontslag, overplaatsing of andere maatregel tegen de klokkenluider niets te maken heeft met de melding over de misstand.
“We zijn dit verschuldigd aan de eerlijke mensen in Europa”, zei Eurocommissaris Jourová (justitie) over de voorstellen. Die zijn positief ontvangen door zowel Europarlementariërs als maatschappelijke organisaties.