Door: Peter Steenwijk
Voetbal en witwassen zijn begrippen die steeds vaker met elkaar worden geassocieerd. Een blik op de krantenkoppen uit het voorjaar van 2019 suggereert dat de sport een criminaliteitsprobleem heeft. In april 2019 valt de Belgische politie de burelen van de Belgische topclub Anderlecht binnen, op zoek naar bewijsmateriaal van witwaspraktijken rond de verkoop van de Servische aanvaller Aleksandr Mitrovic aan Newcastle United in 2015. Eind mei arresteert de Spaanse politie een aantal kopstukken uit de top van de Spaanse voetbalwereld op verdenking van matchfixing en witwassen. Een maand later wordt bekend dat de Franse justitie voetballegende en voormalig FIFA president Michel Platini heeft aangehouden op verdenking van corruptie en samenzwering bij de toekenning van de wereldkampioenschappen voetbal 2022 aan het woestijnstaatje Qatar in 20101. In dezelfde maand publiceert de Taskforce Brabant tegen drugscriminaliteit de bevindingen van een recent onderzoek, waaruit blijkt dat de georganiseerde criminaliteit in Brabant en Zeeland een aantal amateur voetbalclubs in het vizier heeft. Uit het door de Universiteit van Tilburg uitgevoerde onderzoek blijkt namelijk dat criminelen, clubs misbruiken om jongeren te ronselen voor duistere karweitjes, drugs te verhandelen, witwaspraktijken en het verkrijgen van maatschappelijk aanzien2. Hoewel er over het onderwerp weinig diepgaand wetenschappelijke onderzoek is verricht, kan op basis van een aantal onderzoeksrapporten en een overvloed aan anekdotisch en journalistiek materiaal worden geconcludeerd dat witwassen en criminaliteit vanaf het begin van het millennium een serieuze bedreiging vormt voor de voetbalsport3. De risico’s die het betaald voetbal in Nederland met zich meebrengt in termen van witwassen, corruptie en fraude heeft de Rabobank in 2019 besloten om voortaan geen profclubs meer aan te nemen als klant4.
Witwassen en criminaliteit is niet een typisch voetbal probleem. Andere sporten als tennis en atletiek hebben ook te maken met criminele verschijningsvormen als witwassen,corruptie en illegaal gokken. De koning van de sport is echter op afstand de internationaal meest populaire, lucratieve sport met wereldwijd 265 mln spelers en een Europese markt die ca. 25 mld bedraagt: voetbal. Dit artikel gaat daarom nader in op de achtergronden en oorzaken van de kwetsbaarheid van de sector voor witwassen. De voetbalsector is opgebouwd als een pyramide met vier niveaus. Aan de top staat de Federation International Football Association (FIFA). De tweede laag wordt gevormd door de zes continentale federaties. Voor Europa is dat de Union of European Football Associations in Europe (UEFA). Het derde en het vierde niveau wordt gevormd door respectievelijk de nationale bonden, in Nederland de KNVB, en de clubs. In dit artikel zal met name worden stilgestaan bij de rollen en verantwoordelijkheden van de UEFA, de KNVB en de clubs.
De kwetsbaarheid van de voetbalsector voor de instroom van crimineel geld
Voetbal is om meerdere redenen een aantrekkelijk doelwit voor criminelen en witwassers. Het is verreweg de meest populaire sport ter wereld, zowel in aantallen deelnemers, als supporters en toeschouwers5. Het professionele voetbal is uitgegroeid tot een zeer lucratieve internationale markt, waar grote financiële belangen op het spel staan. De afgelopen tien jaar is de omzet jaarlijks met gemiddeld tien procent gestegen. Clubs halen in toenemende mate hun inkomsten uit de verkoop van televisierechten en het exploiteren van de naam en het clubmerk en de spelers. De Europese voetbalmarkt bedroeg in 2017 ca. 25 mld. Euro. Een stijging van gemiddeld 10 procent per jaar sinds 2007. De Nederlandse markt werd in 2004 geschat op ca. 2 mld Euro6. De Europese voetbalmarkt is zeer geconcentreerd. Bijna 80% van alle inkomsten wordt omgezet in de top 5 competities van: Engeland, Frankrijk, Spanje, Italië en Duitsland. Ook het totaalbedrag dat werd uitgegeven voor de aankoop van nieuwe spelers steeg in de vijf grootste Europese voetbalmarkten van 2 mld. euro (in 2012) naar 5.9 mld. Euro in 20177. De vergoeding die aan voetbalmakelaars bij transfers wordt betaald bedroeg in de periode 2013-2017 bijna 1.6 mld.8 . De toenemende omzet en stijging in transferbedragen heeft ook de belangstelling van private investeerders gewekt. Inmiddels is ongeveer de helft van de Europese topclubs in private handen9. Ook in Nederland is ruim de helft van de eredivisieclubs in de handen van veelal buitenlandse maecenas terecht gekomen10. Voor de meeste Europese clubs die buiten de top vijf vallen, is het moeilijk om het hoofd financieel boven water te houden. Het operationeel verlies bedraagt gemiddeld 23 procent. Veel clubs redden het alleen door spelers te verkopen11. Het gecombineerde effect van stijgende budgetten, een geconcentreerde markt, structurele operationele verliezen, omvangrijke betalingen aan agenten en de instroom van private investeerders maakt de Europese voetbal markt extra gevoelig voor illegale activiteiten en witwassers.
De belangrijkste financiële actoren binnen het voetbal zijn de clubs, spelers, sponsoren, spelersagenten en mediabedrijven. Samen genereren zij omvangrijke geldstromen waarop voetbalbonden en nationale regeringen weinig zicht hebben. De veelheid van actoren, de complexiteit van de interacties en de onderliggende relaties en transacties verklaart waarom het risico op witwassen en andere financiële criminaliteit (corruptie, fraude, matchfixing, illegaal gokken en belastingontduiking) in het professionele voetbal bijzonder hoog is12. Andere risicofactoren die specifiek van toepassing zijn op het professionele voetbal zijn: de open markt van spelers, de grote verscheidenheid aan juridische structuren, en het irrationele karakter van het bedrijfsmodel dat transferbedragen en salarissen van spelers opstuwt en bedrijfseconomische overwegingen van kosten en opbrengsten naar de achtergrond drukt. De spelersmarkt wordt gekenmerkt door wat in de speltheorie de winner’s curse wordt genoemd. In de jacht op schaarse topspelers zijn clubs bereid om op irrationele gronden elkaar te overbieden en als gevolg daarvan per definitie te veel te betalen voor een speler. De veelverdieners aan de bovenkant van de markt zetten ook de toon voor de loonontwikkeling van hun wat minder getalenteerde collega’s. Het loongebouw in de voetballerij schuift als gevolg hiervan steeds verder op naar boven. Deze race to the bottom heeft ertoe geleid dat veel clubs er financieel slecht aan toe zijn, waardoor ze kwetsbaar worden voor financiële steun van criminelen13.
In zijn algemeenheid kunnen er vier verschillende soorten financiële typologieën en transacties binnen het betaalde voetbal worden onderscheiden met een verhoogd risico op witwassen14.
In veel gevallen zijn het de spelersmakelaars (agenten) die direct of indirect betrokken zijn bij deze illegale en onethische activiteiten22. Makelaars, bemiddelen tussen spelers en clubs bij transfers en contractverlengingen en spelen een belangrijke rol bij met name de lucratieve internationale transfers van spelers. Sinds het eind van de jaren ’90 zijn de transfersommen en salarissen van spelers explosief gestegen23. Omdat er financieel veel op het spel staat en de makelaars een percentage van de transactie en het salaris ontvangen, zijn de risico’s op corruptie, fraude een witwassen zeer hoog24. In een aantal gevallen zijn makelaars betrokken bij het faciliteren van verschillende, met elkaar samenhangende criminele activiteiten25. In het Belgische voetbalschandaal, dat in het najaar van 2018 aan het licht kwam, was sprake van grootschalige omkoping van scheidsrechters en spelers, matchfixing, fraude, corruptie, belastingontduiking en witwassen door de Servische spelersmakelaar Dejan Veljkovic. Veljkovic was de huismakelaar van club Mechelen en probeerde met alle middelen de club in de hoogste divisie te houden in het seizoen 2017-2018. Hij kocht ondermeer topscheidsrechter Vertenten om met een forse korting op een nieuwe Volkswagen Tiguana en een gouden Rolex horloge. Op de laatste speeldag van het seizoen won Mechelen zoals afgesproken nipt van Waasland-Beveren. Om in de hoogste divisie te kunnen blijven moest concurrent Eupen de laatste wedstrijd winnen met hooguit 1 doelpunt verschil. Ironisch genoeg hield Eupen zich niet aan de afspraak en won uiteindelijk met 4-0 Hierdoor degradeerde Mechelen alsnog naar de tweede divisie26.
Het ‘specifieke karakter’ en reguleringstekort van de voetbalsector
Overheden spelen een essentiële rol bij het bestrijden van witwassen in alle sectoren en dus ook in het voetbal. Zoals hierboven uiteen is gezet staat de sport bloot aan grote inherente witwasrisico’s zoals: omvangrijke, internationale en ondoorzichtige geldstromen, complexe constructies, aantoonbare criminele betrokkenheid etc. Opmerkelijk genoeg is de voetbalsector niet onder de werking van de Europese anti-witwasrichtlijn gebracht. Voetbal is ook niet opgenomen in de lijst van 30 meldingsplichtige sectoren en beroepsgroepen in de Wwft27. Het is daarmee waarschijnlijk de laatste commerciële sector waarbinnen grote geldstromen vrijelijk kunnen worden verplaatst zonder passend toezicht en regulering.
De bijzondere status die de sport inneemt binnen de anti-witwasregelgeving, wordt verklaard door het maatschappelijke, educatieve en culturele belang dat aan sport in het algemeen, en in het bijzonder aan voetbal, wordt gehecht. Het wordt beschouwd als stimulans voor de realisering van belangrijke Europese waarden als fair play, tolerantie, solidariteit en lichamelijke en geestelijke ontwikkeling. Er bestaat geen specifiek Europees standpunt over voetbal, maar er bestaat wel een Europese beleidslijn over sport in het algemeen. De gemeenschap beschikt niet over directe bevoegdheden op dit gebied. De Unie stelt sport gerelateerde kwesties, waaronder witwassen, aan de orde in een doorlopende beleidsdialoog met alle relevante stakeholders en lidstaten. De Europese Commissie coördineert en bemiddelt waar nodig28. De Commissie beschouwt Witwassen, corruptie en andere vormen van financiële fraude als een serieuze bedreiging voor de sport en geeft er de voorkeur aan om deze vraagstukken op Europees niveau en bij voorkeur via publieke-private samenwerking te bespreken. De afstandelijkheid van het Europese bestuur voor wat betreft de regulering van de sector wekt de schijn op dat er gebrek aan politieke wil is om de problemen binnen het voetbal daadwerkelijk aan te pakken29.
Sport neemt in Europa en binnen het Europese recht een uitzonderingspositie in op grond van wat wordt genoemd ‘het specifieke karakter’ van sport. Dit betekent dat het Europees Hof en Commissie erkennen dat in bepaalde gevallen de organisatie van sport onvermijdelijk mededinging beperkende effecten dan wel inbreuk op de bepalingen inzake vrij verkeer met zich meebrengt. Het is toegestaan om in strijd met de Europese mededingingsregels te handelen, mits het organisatorische sportregels met een specifiek, inherent, legitiem en proportioneel sportdoel betreft30. De verantwoordelijkheid op sportgebied berust in beginsel bij de federaties en de lidstaten. Sportorganisaties zijn autonoom en kunnen op basis van zelfregulering besturen. Voorwaarde is wel dat zij binnen de grenzen van het gemeenschapsrecht opereren en voldoen aan de beginselen van goed bestuur. Transparantie, aanspreekbaarheid en vertegenwoordiging van de belangrijkste stakeholders zijn dus ook van toepassing op het voetbal. Goed bestuur is voor de Unie een noodzakelijke voorwaarde voor het aanpakken van de problemen met betrekking tot corruptie en witwassen binnen de sport31. Het Europees parlement (EP) vindt dat het veranderingsproces te langzaam verloopt en heeft verschillende malen de commissie en de UEFA tot actie gemaand. Het EP eiste in 2007 en opnieuw in 2008 in een resolutie over de toekomst van het Europese voetbal dat de UEFA maatregelen neemt om de excessen van voetbalmakelaars te beteugelen. De Commissie werd door het EP uitgenodigd om als de Europese bond in gebrek blijft, zo nodig een daartoe strekkende richtlijn af te kondigen32. Ook in het Commissierapport over de praktijken over sportagenten wordt een lans gebroken voor verdere (zelf)regulering van de sector en meer transparante geldstromen op basis van de beginselen van goed bestuur33.
In Europa is de financiële en juridische regulering en toezicht in hoofdzaak de verantwoordelijkheid van de lidstaten en sportbonden. Regulering en toezicht in het voetbal is echter geen gemakkelijke zaak. Het economische belang is groot en er bestaat geen consensus tussen de verschillende stakeholders (clubs, bonden, spelers etc.). Er bestaat een lange traditie van zelfregulering in combinatie met een sterke geglobaliseerde markt die voor een belangrijk deel is gebaseerd op persoonlijke contacten, informele afspraken en een gesloten zakelijk netwerk. Bovendien is er sprake van een gesloten cultuur waarin bonden de zaken het liefst onderling regelen. Ook zijn de verschillende nationale bonden weinig bereid om met elkaar samen te werken en bestaat er een enorme kloof tussen de top 5 competities (Italië, Duitsland, Verenigd Koninkrijk en Spanje) en de rest van Europa. Tenslotte kan de wens om sportief succesvol te zijn en veel geld te verdienen tot conflicten leiden met ethische en wettelijke uitgangspunten34.
Niettemin heeft de sector met de FIFA en UEFA een aantal stappen gezet om het risico op witwassen en andere vormen van financiële criminaliteit terug te dringen. De vier belangrijkste maatregelen van de afgelopen jaren worden hieronder kort toegelicht.
Naast de maatregelen van de internationale federaties zijn er ook initiatieven ontwikkeld op nationaal niveau. Zo heeft de Duitse bond een dam opgeworpen tegen dubieus geld door een verbod (50 + 1 regel) af te kondigen op de overdracht van de absolute zeggenschap van een club aan externe investeerders. In Engeland dienen nieuwe managers en eigenaren van clubs een geschiktheidstest (fit-and-proper test) af te leggen. De Engelse Football Association heeft ook als enige nationale federatie een uitgebreide handleiding voor clubs ter identificatie en preventie van witwasconstructies opgesteld38. In Nederland heeft de KNVB de adviezen van de Commissie Vermeend ter verbetering van de financiële integriteit van de clubs uit het betaalde voetbal grotendeels geïmplementeerd. Vanaf 2018 controleert de licentiecommissie ook de herkomst van het vermogen en de bona fides van nieuwe clubfinanciers met een inbreng van tenminste 25 procent van het totale vermogen. Deze nieuwe know-your-owner (KYO) regeling is geïnspireerd op het door banken uitgevoerde klantonderzoek39. De KNVB gebruikt ook als een van de weinig nationale bonden een domestic transfer management system (DTMS) voor de registratie van nationale transfers.
Naast regelgeving en toezicht is het minstens zo belangrijk dat de sector goed en integer bestuurd wordt. Corporate Governance, integer bestuur, zorgt er voor dat er voldoende waarborgen zijn ingebouwd dat de club financieel integer blijft en geen slachtoffer wordt van criminelen en het geld dat ze in de club proberen te stoppen. Binnen de voetbal sector overheerst vaak de emotie en het korte termijn denken. Dit leidt vaak tot opportunistisch gedrag en financieel onverantwoorde beslissingen. Het gevolg is dat een groot deel van de niet-topclubs structureel in financiële problemen verkeert en kwetsbaar is voor dubieuze financiers en dus ook voor witwaspraktijken40. Het is dus van belang dat er voldoende instrumenten (rapporteren, informeren en toezicht) zijn ingebouwd om onverantwoord en opportunistisch beleid van het management te kunnen voorkomen.
Op dit moment zijn de aandelen van vrijwel alle BVO’s in handen van een stichting, of andere rechtsvorm om te garanderen dat de zeggenschap afgeschermd blijft. Binnen deze structuren zijn onvoldoende effectieve mechanismen aanwezig om het bestuur en de integriteit van het bestuur kritisch en nauw gezet te volgen. In Nederland geldt dit bijvoorbeeld voor Vitesse die de eigen aandelen heeft verkocht aan en buitenlandse investeerder41. Door kapitaal van buiten (via private equity of een beursgang) aan te trekken wordt de club automatisch onder het vergrootglas gelegd van de kritische blik van een betrokken externe partij. Sinds de jaren ’80 is geleidelijk aan meer dan de helft van de Europese topclubs in private handen geraakt. De clubs ontvangen kapitaal en verbeteren hun financiële positie. Een private investeerder beoogt waardegroei op de middellange termijn te realiseren, zit in het algemeen meer op het geld en het management en zal zich mogelijk minder snel laten meevoeren in de emotie van club en supporters. Ook heeft hij of zij meer kennis van bedrijfsvoering dan een gewone aandeelhouder of een doorsnee clublid. In gunstige gevallen kan zo’n private equity-partij de financiële situatie binnen een BVO) voor langere tijd stabiliseren42.
Kapitaal aantrekken middels een beursgang
Een andere manier om kapitaal aan te trekken is een beursgang. Aandeelhouders hebben een aantal wettelijke en statutaire bevoegdheden om het management ter verantwoording te roepen. Het voordeel van een beursnotering is dat het bestuur verantwoording dient af te leggen over het gevoerde beleid aan aandeelhouders en commissarissen. Een aantal Europese clubs, waaronder het Amsterdamse Ajax heeft de stap naar de beurs inmiddels gezet. Het voorbeeld van Ajax leert dat van de disciplinerende werking van deze organen binnen een voetbal omgeving geen al te grote voorstelling dient te worden gemaakt. Het sportieve resultaat en het clubsentiment blijken ondanks de beursnotering in de praktijk sterker dan de hang naar afrekening, transparantie en verantwoording. Aandeelhouders in voetbalclubs worden niet zozeer door rendement als welk door clubsentiment gedreven. In de praktijk zijn minder effectief in het sturen een aanspreken van het management. Het aandeel Ajax werd bij de beursgang vooral aangeprezen als een ‘fun’ aandeel en noteerde jarenlang onder de introductiekoers43. Ook bij beursgenoteerde voetbalorganisaties gaat het klaarblijkelijk primair om sportief succes en pas in de tweede plaats om een gezonde en verstandige bedrijfsvoering. Bij Ajax waren de commissarissen uiteindelijk niet opgewassen tegen de invloed van clubicoon Johan Cruyff en waren zij gedwongen om hun functie neer te leggen44.
Gelet op de compliance kosten van een beursnotering ligt het niet voor de hand dat er na Ajax op korte termijn nog andere BVO’s naar de beurs zullen gaan. Omdat het overgrote deel van de Nederlandse clubs een vereniging of stichting als rechtspersoonlijkheid heeft, is het daarom praktischer om een compact corporate governance model te ontwikkelen dat is gebaseerd op de algemene uitgangspunten en best practices van de Nederlandse code, maar tevens voorziet in de specifieke behoeften en eisen van de sector. Centraal in dit model dient de wijze te staan waarop –onafhankelijk van de rechtspersoonlijkheid- het bestuur interne- en extern verantwoording aflegt aan de belangrijkste stakeholders en rapporteert en op welke wijze het in- en externe toezicht is geregeld. Van belang is dat duidelijk is op welke wijze het bestuur invulling geeft aan de eisen van integer bestuur, waaronder het tegengaan van witwassen en andere criminele activiteiten. De verplichtingen en best practices in de code dienen zo veel als mogelijk aan te sluiten bij de sectorale omstandigheden en behoeften. Van belang is ook dat de code uitvoerbaar en betaalbaar.
Specifieke governance problemen
Een specifiek governance probleem is dat rond de toezichthoudende top van de voetbal piramide de geur van corruptie, vriendjespolitiek en onethisch gedrag hangt. In 2015 ontrafelde de FBI een omvangrijk corruptieschandaal binnen de top van de FIFA. Het onderzoek onthulde een langjarig en uitgebreid netwerk van omkooppraktijken. Het bleek dat op grote schaal toernooien (onder meer de wereldkampioenschappen in Duitsland in 2006, in Rusland in 2018 en in Qatar in 2022) en mediarechten en andere contracten met de FIFA werden verkocht. Uiteindelijk werden 18 mensen, onder wie negen FIFA-officials, in staat van beschuldiging gesteld en veroordeeld voor witwassen, fraude, corruptie en samenzwering45. Na dit schandaal volgde een paleisrevolutie waarbij zowel de president van de FIFA Sepp Blatter, als diens beoogde opvolger UEFA baas Michel Platini het veld moesten ruimen. De Zwitser Gianni Infantino volgde Blatter in 2016 op. Infantino was jarenlang secretaris-Generaal van de Europese federatie UEFA geweest en gold als de kandidaat die de augiasstal van het internationale voetbal zou reinigen. Hij kondigde een ingrijpend hervormingsprogramma af om het aanzien van de organisatie te herstellen en de organisatie transparant en democratisch te maken. Een van de belangrijkste oorzaken van de corruptie binnen FIFA, het ‘one-man-one-vote’ systeem, werd echter niet aangepakt. Dit systeem zorgt ervoor dat de stem van een land als Luxemburg dezelfde waarde heeft als een land als China en faciliteert een ecosysteem waarin het loont om je stem, bijvoorbeeld voor een WK, te verkopen aan de hoogste biedende partij.
Al binnen een jaar wordt Infantino echter zelf onderwerp van onderzoek door de nieuwe ethische commissie van de FIFA. Hij wordt onder meer verdacht van: wederzijdse bevoordeling, ongeoorloofde privé uitgaven en het in strijd met de regels afhandelen van een matchfixingschandaal met de Turkse club Fenerbace in 2012. Infantino ontslaat de twee hoofdonderzoekers en laat bovendien de ethische code van de FIFA op essentiële onderdelen herschrijven. Clubs worden voortaan verplicht om zich strikt te houden aan de nationale anti-witwasregels. Maar het begrip ‘corruptie’ verdwijnt als strafbaar feit uit de code46. Verder wordt de verjaringstermijn voor misdragingen van officials teruggebracht naar tien jaar, wordt de bewijslast voor onethisch gedrag verzwaard en krijgt de FIFA aanklager meer ruimte om, na een bekentenis, overtredingen van de code af te doen met een lagere straf47. Al met al kunnen serieuze vraagtekens worden gesteld in hoeverre de hervormingen van Infantino de kern van het governance en corruptie probleem bij FIFA hebben weggenomen48.
Conclusie
Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de vrijstelling van het Europese anti-witwasmechanisme heeft geleid tot een grotere kwetsbaarheid van de voetbalsector voor witwassen en andere vormen van financiële criminaliteit. Het interne bestuur en toezicht is door de Europese en nationale wetgevers grotendeels overgelaten aan de nationale en internationale voetbalbonden. Het is echter zeer de vraag of zij voldoende geëquipeerd zijn voor het ontwikkelen van en toezien op de invulling van financiële regels. Een knelpunt daarbij is dat daar waar de marktomstandigheden sterk zijn veranderd en het voetbal een miljarden business is geworden, zijn de bestuursstructuren nog niet in alle opzichten geprofessionaliseerd49. Een ander knelpunt is het gebrek aan transparantie, verantwoording en rapportage als onderdeel van een sterk corporate governance profiel, als bescherming tegen de sportieve waan van de dag en de lok van het foute geld. FIFA blijft kwetsbaar in zijn rol als toezichthouder door de nawerking van het corruptieschandaal van 2015 en daarvoor.
De nationale bonden hebben niet de middelen, expertise en infrastructuur die nodig is complexe financiële structuren en ingewikkelde transferprocessen te doorgronden. De KNVB verstrekt de BVO’s een licentie als zij voldoen aan de licentievoorschriften50. De bond baseert zich daarbij op gedateerde informatie en flexibel te interpreteren boekhoudkundige regels. Om het licentiesysteem goed te laten functioneren dient de informatie transparant, actueel en op uniforme en consistente wijze te zijn samengesteld door een accountant. Zo bestaan de licentie- en beroepscommissie elk uit slechts vijf (vrijwillige) leden met enige externe deskundigheid en interne administratieve ondersteuning51.
Hoewel er de afgelopen jaren zowel door de KNVB als de FIFA/UEFA betekenisvolle stappen zijn gezet op weg naar beter toezicht op de geldstromen in het betaalde voetbal, is er weinig bekend over de effectiviteit van de hierboven beschreven maatregelen. De rapportages van de FIFA suggereren dat dankzij Financial Fair Play de relatieve schuld van clubs is afgenomen. Aan de andere kant heeft het er alle schijn van dat de regels voor grote clubs als Manchester City en Paris Saint Germain met de nodige soepelheid worden toegepast52. Het ITMS systeem is een belangrijke stap vooruit Het geeft de FIFA echter geen controle over de eindbestemming van de geldstromen. Het lastigste onderwerp blijft de regulering van de voetbalmakelaar. Makelaars hebben tussen 2013 en 2017 een recordbedrag van bijna 1,6 mld. euro verdiend. Het lukt de FIFA niet om de excessen die verbonden zijn aan de activiteiten van deze beroepsgroep aan banden te leggen. Mogelijk zal weer overgegaan worden tot de invoering van een vorm van licentieplicht voor makelaars, als onderdeel van een groter hervormingsplan van het internationale transfersysteem53. Ook het verbod op third party ownership heeft er voor gezorgd dat de handel in voetballers voor een deel naar het illegale circuit is uitgeweken. Het verbod wordt omzeild door gebruik te maken van uitleenconstructie en zogenaamde brugtransfers, waarbij spelers eerst op papier worden verkocht aan een club, voordat ze worden doorverkocht aan de uiteindelijke koper. Daarnaast wordt er direct geïnvesteerd in clubs54.
Naar een nieuwe benadering van witwasbestrijding in het voetbal
In het afgelopen decennium is de omvang van het Europese voetbal verdubbeld tot 25 mld. euro. Alleen al tussen 2013 en 2018 werd in totaal voor bijna 6 mld. euro aan spelers aan Europese clubs verkocht. Maar het gaat nog steeds niet goed met de sector. Met de regelmaat van de klok verschijnen er berichten over de invloed van crimineel geld, witwassen en corruptie. Het Europese voetbal blijft kwetsbaar voor witwaspraktijken en de instroom van crimineel geld. In 2019 voegde de Europese Commissie het professionele voetbal toe aan de Europese watchlist met 47 risicovolle producten en sectoren. In de onderliggende risico analyse dat de sector met een complexe organisatie en omvangrijke ondoorzichtige geldstromen nog steeds een vruchtbare voedingsbodem vormt voor criminelen55. Deze structurele kwetsbaarheid is terug te voeren op onvoldoende regelgeving, handhaving en toezicht en een gebrek aan goed ondernemingsbestuur binnen de BVO’s. Het integriteitvraagstuk in het voetbal kan niet los worden gezien van de relatief autonome positie die voetbal als sport inneemt in de Europese Unie. De voetbalbonden hebben relatief veel autonomie om hun eigen zaken te bestieren. Ondanks de hoge risico’s op witwassen is de sector noch onder de Europese wetgeving, noch onder de reikwijdte van de Wwft gebracht. De internationale en de nationale bonden hebben daarom zelf maatregelen ter beteugeling van het witwassen ontwikkeld en ingevoerd. Voetbalorganisaties zijn beter in staat dan de overheid om regels te ontwikkelen die passen bij de specifieke omstandigheden en behoeften van de sport. Ze zijn echter niet van nature goed geëquipeerd om witwassen en andere financiële criminaliteit tegen te gaan en te bestraffen. Dit is bij uitstek een taak van de overheid. Het gevolg is dat her en der maatregelen zijn afgekondigd om bepaalde excessen (TPO, FFP, makelaars) tegen te gaan, maar een sluitende aanpak ontbreekt. De effecten lijken beperkt te zijn. Bovendien staat of valt regulering met effectieve handhaving en sanctionering, hetgeen in de praktijk een veelal lastige zaak blijkt te zijn56. Nu voetbalorganisaties onvoldoende krachtdadig acteren, is de vraag gerechtvaardigd waarom de overheid niet intervenieert en overgaat tot regulering van de sector57.
Samenvattend is de kwetsbaarheid voor witwassen het gevolg van een combinatie van onvoldoende regulering, gebrekkige governance en het ontbreken van een sterke, onafhankelijke toezichthouder. De voetbalsector is niet onderworpen aan de stringente Europese en nationale anti-witwasregelgeving. Regulering is in overwegende mate overgelaten aan private actoren, zoals de voetbalbonden. De private regulering lijkt er echter niet in te slagen een effectieve dam op te werpen tegen de oprukkende criminaliteit58. Als aanzet voor een oplossing wordt gepleit voor het opheffen van de bestaande uitzonderingspositie en het inbedden van het voetbal in het reguliere anti-witwasraamwerk, met een onafhankelijke toezichthouder, in combinatie met aanscherping van de eisen die aan het bestuur (governance) van clubs en bonden worden gesteld. Naast het ontwikkelen van een corporate governance code op maat valt te overwegen om concrete wetgevende maatregelen te nemen. Dit zou bijvoorbeeld een Wet Preventie Financieel-Economische Criminaliteit Sport (Wfcs), een Wwft-light of een wet BIBOB-Voetbal kunnen zijn. Deze drie instrumenten worden kort toegelicht.
Gelet op de complexiteit van de situatie rond de wetgevende bevoegdheden met betrekking tot sport van de Europese Unie, zal in het kader van dit artikel uitsluitend een drietal (her) reguleringsopties vanuit Nederlandse perspectief worden besproken op basis van de drie reguleringspilaren: regelgeving, toezicht en goed bestuur:
De volgende stap is om de besproken varianten verder uit te werken en te operationaliseren om de haalbaarheid te bepalen. Elk van de varianten vereist dat er voldoende aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van goed en integer bestuur van de sector. Het is wenselijk dat daartoe een dwingende sectorale gedragscode wordt opgesteld, die mede is gebaseerde op de Nederlandse Corporate Governance Code. De code dient de uitgangspunten van de integere bedrijfsvoering van BVO’s helder weer te geven. Voor wat betreft de uitgangspunten van de financiële integriteit zouden de volgende onderwerpen opgenomen dienen te worden in een gedragscode: formulering van kernwaarden en een omschrijving van de sociale verantwoordelijkheid van de clubbeleid ten aanzien van het verzamelen en publiceren van informatie met betrekking tot illegale praktijken en onethisch handelen; het beleid ten aanzien van contracten en transfers; uitgangspunten en voorwaarden voor onderhandelingen met zaakwaarnemers en agenten; bevestiging van onafhankelijk toezicht op besturen; verantwoordingsplicht van bestuurders en topfunctionarissen aan stakeholders en het zeker stellen van transparantie aanspreekbaarheid met betrekking tot de belangrijkste bestuurs- beleids- en beslisprocessen.
1 De Telegraaf, 24 April 2019: Politie inval bij Anderlecht. The Guardian, 28th of May 2019: Spanish footballers arrested over La Liga-matchfixing claims. The Guardian, 18th of June 2019: Michel Platini detained over award of 2022 World Cup to Qatar.
2 Algemeen Dagblad, 12 juni 2019: Brabantse trainer liet zijn spelers drugsdealen. Het onderzoeksrapport word naar verwacht eind 2019 gepubliceerd.
3 Zie ondermeer: KPMG (2004). Preventieve doorlichting bedrijfstak betaald voetbal; G. Johnson, Football and Gangsters. Mainstream Publishers, Edinburg 2006; BBC: Panorama Undercover: Football’s dirty secrets, een BBC programma over corruptie in het Engelse voetbal 19 september 2006); Quest Ltd (2007). Inquiery into alleged irregular payments from transfer dealings (Lord Stevens Report) Financial Action Taskforce (FATF-GAFI), Moneylaundering through the Football Sector (2009). Er is zeer veel informatie in de media beschikbaar. Een zoekopdracht met de termen “football and money laundering’ in Google levert bijna 9 miljoen hits op. Zoekopdracht uitgevoerd op 4 juni 2019.
4 NRC Handelsblad 19-08-2019. Rabobank weert clubs betaald voetbal als klant.
5 Zie: https://www.nielsen.com/eu/en/insights/article/2018/fan-favorite-the-global-popularity-of-football-is-rising/
6 KPMG Integrity & Investigation Services: Preventieve doorlichting bedrijfstak betaald voetbal, fair play op en rond het Veld. Amstelveen 2004.p. 18.
7 Zie: European Commission (2018). An update on change drivers and economic and legal implications of transfer of players. Deloitte Sports Business Group. (2019). Bullseye Football Money League 2017/18.
8 Zie: R. Parrish et alli: Promoting and Supporting Good Governance in the European Football Agents Industry, August 2018
9 Zie: Uefa (2017). Club Licensing Benchmarking Report 2017.p. 22
10 Quote 14-02-2018. Uitverkoop: helft Nederlandse profclubs geeft aandelen in vreemde handen; ‘alle clubs binnen vijf jaar in private handen’.In: https://www.quotenet.nl/sport/a210944/uitverkoop-helft-nederlandse-profclubs-geeft-aandelen-in-vreemde-handen-alle-clubs-binnen-vijf-jaar-in-private-handen-210944/
11 Zie: Ibidem. P. 87 en 92 .
12 Zie onder meer: FATF 2009, p.10-13; KEA-CEDES (2009); Study on sportagents in the European Union en Preventieve doorlichting (2004).
13 https://www.divestopedia.com/definition/5017/winners-curse. Volgens het rapport van de commissie Vermeend verkeert een groot aantal Nederlandse clubs in financieel zwaar weer. Zie: Rapport Commissie Vermeend; Eindrapport werkgroep structurele verbetering financiële positie betaal voetbalorganisaties, april 2010. P.10-15
14 FATF (2009) p. 17-29. Voor Nederland gelden grosso modo de zelfde financiële typologieën en transacties die in de FATF rapportage naar voren komen. Zie: KPMG (2004) Preventieve doorlichting bedrijfstak betaald voetbal.
15 In Nederland zijn verschillende clubs (Roda JC, Fortuna, FC Den Haag en FC Twente) onderwerp van onderzoek geweest op verdenking van witwassen door criminele investeerders. Zie: H. Nelen, Merci Maecenas, Orde van de Dag 2015/70 en P. Steenwijk en H. Nelen, de aanval is de beste verdediging. Tijdschrift voor Bijzonder Strafrecht en Handhaving 2018 (3).
16 A. Ahmed and B. Khan. Divulging sports corruption: delineating loop-holes/linkages. International Journal of Information, Business and Management. Vol.9 No.4, 201. P.94. Voor een analyse van de Nederlandse situatie zie: Spapens, A. C. M., & Olfers, M. (2013). Matchfixing in Nederland: De aard en reikwijdte van het probleem, de risico’s en de aanpak.Tilburg University.
17 Zie: https://www.europol.europa.eu/newsroom/news/update-results-largest-football-match-fixing-investigation-in-europe en New York Times, May 31st. 2014. Fixed Soccer Matches cast shadow over Worldcup.
18 NRC Handelsblad 11-10-2016. Schaduwboekhouding voor voetbalmiljoenen aan de Zuidas.
19 Zie bijvoorbeeld: https://www.ad.nl/buitenlands-voetbal/cristiano-ronaldo-wordt-vervolgd-voor-belastingfraude~a97bc490/
20 FATF (2009). P.28
22 KEA-CEDES (2009). P. 110-15
23 In 2017 werd Neymar aangekocht door FC Barcelona verkocht aan Paris Saint Germain voor een recordbedrag van 222 mln. Euro. Naar schatting bedragen zijn jaarlijkse inkomsten rond de 40 mln. Euro. Zie: https://www.ad.nl/transfer-talk/neymar-tekent-voor-vijf-jaar-bij-psg~a629960b/ en A. Duff and T. Panja: Football’s Secret Trade. Bloomberg 2017. P. 155-156
24 Zie: KEA-CDES (2009). Sportagents P. 108-117.
Makelaar Mino Raiola ontving naar wordt aangenomen bijna 24 mln. euro toen zijn client Paul Pogba in 2017 door Juventus aan Manchester United werd verkocht voor in totaal 148 mln. Zie: Duff and Panja (2017) p. 198 en https://www.voetbalprimeur.nl/nieuws/678190/-zo-wordt-het-pogba-geld-verdeeld-raiola-neemt-zeer-grote-hap-uit-taart-.html
25 Zie: KEA-CDES (2009). Sportagents P. 108-117
26 Zie: De Standaard 11-10-2018. Operatie Schone Handen. Probeerde Mechelen via Matchfixing in eerste te blijven?
27 Zie: art. 1a Wwft 20118. https://wetten.overheid.nl/BWBR0024282/2019-01-01 en https://www.fiu-nederland.nl/nl/Meldergroepen
28 European White Paper on Sport. COM (2007) 391. Brussel 2007. Artikel 165 VWEU beperkt de bemoeienis van de Unie met sport tot de ontwikkeling van de ‘Europese dimensie’ van sport, het bevorderen van openheid en eerlijkheid en het beschermen van de morele en fysiek integriteit van sporters.
29 European White Paper (2007) 4.6.
30 Het betreft ondermeer regels ter zake van de organisatie van nationale en Europese competities, de transfer- en dopingbepalingen en de samenstelling van nationale teams. Het specifieke karakter van sport is nader uitgewerkt in een aantal uitspraken van het Europese Hof en besluiten van de Europese Commisie. Een goede uiteenzetting over de reikwijdte en toepassing van dit beginsel is te vinden in: http://ec.europa.eu/assets/eac/sport/library/studies/mapping-analysis-specificity-sport_en.pdf. Zie ook: Commission Staf Working Document. The EU and Sport SEC (2007) 935. Brussel 11.7.2007. p.40 en 64.
31 Goed bestuur als randvoorwaarde om de problemen binnen het voetbal te kunnen aanpakken, wordt onder meer bepleit in: European Commission: Communication on Sport, developing the European dimension of sport. Strasbourg 2011. ISBN 978-92-79-20436-4 en The EU Work Plan for Sport 2017-2020: http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-9639-2017-INIT/en/pdf
32 European Parliament resolution of 29 March 2007 on the future of professional football in Europe (2006/2130(INI))
33 KEA-CDES (2009) Sportagents.p. 172.
34 Voor een overzicht van de structurele knelpunten voor effectieve regulering. Zie: KEA-CDEES (2009) Sportagents. P. 98-100. Een goede beschrijving van de zakelijke praktijken en mores van het professionele voetbal worden wordt gegeven op de website van Footbal Leaks: https://www.spiegel.de/international/topic/football_leaks/ en Duff and Panja (2018) Footballs dirty Trade.
36 European Commission (2018). Update on Change drivers. P. 39.
37 Idem p. 43-46
38 Owners and Directors test, in Rules and Regulations of the association 2018-2019. P. 320-321.
40 Zie: Rapport Commissie Vermeend (2010) en Uefa (2017). Club Licensing Benchmarking Report
41 De aandelen van Vitesse BV, de houder van de KNVB licensie en eigenaar van de jeugdopleiding, zijn via een houdstermaatschappij het eigendom van investeerder Alexander Chigirinski. De club houdt nog een bijzonder aandeel.Zie: www.Vitesse.nl
42 Zie: A.W.A. Boot, De ontwortelde onderneming: Ondernemingen overgeleverd aan financiers? Assen, Van Gorcum 2009. P.144
43 Zie: Jaarcijfers AFC Ajax per 30 juni 2018.
44 Volkskrant 17-09-2011. Cruyff confronteert RvC Ajax met ‘web van leugens’.
45 The Guardian 6-06-2015: FIFA scandal: who has been implicated and what is next?
46 FIFA Code of Ethics and Code of Conduct 2018
47 Spiegel International on Line. 2-11-2018. FIFA’s weakened code of ethics. President Infantino intervened personally.
48 M.B. Dicenso, A long-waited reboot: the FIFA scandal and its repercussions for football’s governingbody. Boston College International and Comparative Law Review. Volume 40, issue 1 2017.
49 Zie: KEA-CDES (2009) p. 106 vv.
50 KNVB Licentiesysteem https://www.knvb.nl/themas/financi%C3%ABle-integriteit/licentiesysteem. Zie ook: Voetbal International. 1-03-2017. KNVB stap af van dat ambtenarengedrag.
51 Zie: artikel 9 en 10 van het KNVB Licentiesysteem.
52 UEFA (2018) European Football landscape. Zie ook: The Guardian 6-08-2017, How can PSG pay 200 mln. for Neymar. What happened to FFP?
53 In 2018 heeft FIFA in principe besloten om in de toekomst alle internationale transferbetalingen te laten via een clearing house, zodat er meer zicht is op herkomst en bestemming van het geld. Zie: https://www.fifa.com/governance/news/y=2018/m=9/news=football-stakeholders-endorse-landmark-reforms-of-the-transfer-system.html
54 Buschman and Wulzinger, Football Leaks om p. 33 vv.
55 Commission Staff Working Report. On the assessment of the risk of money laundering and terrorist financing affecting the internal market and relating cross-border activities. Brussels 24.7.2019. SWD (2019) 650 final.
56 Als voorbeeld moge de casus FC Twente dienen. Twente overtrad het transferreglement van de KNVB in 2016 en werd in eerste aanleg gestraft met degradatie naar de eerste Divisie. Twente dreigde dat de club failliet zou gaan bij degradatie en de KNVB trok de strafdegradatie weer in. Zie: Buschman and Wulzinger, Football Leaks 2018.p. 15 vv.
57 Volgens de Directeur Toezicht van DNB wordt de sector gekenmerkt wordt door hoge witwasrisrisico’s in combinatie met weinig regels en toezicht. Bron: Voetbal International 7 oktober 2016. Zie ook: DNB, Factsheet integriteitsrisico’s voetbal sector. 2016
59 Op grond van artikel 1a onderdeel 4M van de Wwft 2018 kan de wet van toepassing worden verklaard op natuurlijke personen, rechtspersonen of vennootschappen die behoren tot een bij algemene maatregel van bestuur aan te wijzen categorie beroepen of personen.
60 Gedacht kan worden aan onderwerpen als: klantidentificatie, transactiemonitoring, aandacht voor uiteindelijke belanghebbenden en Politiek Prominente personen, toezicht, sanctionering en inrichtingseisen op het gebied van compliance en audit.